خلاقیت در پلان

معماری ایرانی معمولا به دلیل اهمیت  کارکردها و همچنین به دلیل شرایط اعتقادی و اقلیمی کمتر به معماری برون گرا (فرمال) گرایش داشته و بیش تر طراحی بناها ، درون گرا ـ به دلیل عوامل طبیعی در اطراف و اعتقادی ـ بوده است . ایران کشوری با چهار کلان اقلیم متفاوت است که هر منطقه اقلیمی متفاوت برای خود آب و هوا ، مصالح ویژگی های  فرمی خاصی دارد . فرم های معماری  ایرانی با توجه به کارکردهای گوناگون و متنوع ، بسیار متفاوت طراحی شده است . معمولا فرم در بناهای مختلف برای استنباط مردم از نظر کارکردی ، اعتقادی ، اقلیمی و حتی زیباشناسی مهم بوده است .
در حقیقت فرم در معماری ایران زمین به یک باره ایجاد نشد و مانند مکعبی نبوده که ناگهان به آن برش زده شود کم و زیاد یا صفحه صفحه شود . برای مثال اگر از دل کوشکی ، فضایی خالی می باشد به دلیل آن بوده که میان محور اصلی باغ قرار داشته و محور امتداد پیدا می کرد مانند : «باغ فین » کاشان . اما وقتی همین کوشک در انتهای محور باغ قرار می گرفت ، دیگر در دل آن فضای مشخصی خالی ایجاد نمی شد . مانند : (کوشک باغ شازده ماهان) .
همچنین به دلیل ارتقاع دید ناظر ، همواره نحوه ارتباط فرم های معماری با آن مهم تر بوده اند که معمولا دعوت کننده ، خوانا و پر تزئینات هستن اما دید پرنده فرم ها به عکس در معماری مدرن بسیار ارزش دارد که بر اساس عملکرد پلان ها شکل می گرفته است . در معماری ایرانی فرم ها با هر سه روش ساخت فرم یعنی ، تداخل ، دوختن چند فرم  ساده با مفصل ها و کم کردن ایجاد شده اند . اما روش غالب در ساختن فرم های ایرانی همان (کم کردن) بود ه است تا جایی که معماری ایرانی را همانند خشتی می دانند که فضای حیاط مرکزی از دل آن کم شده است .
فرم در معماری ایرانی به دلیل تبعیت از طرح ایرانی ویژگی هایی از نظر محور و شاخص فضایی دارد . معمولا فرم های ایرانی یک شاخص فرمی ، محور اصلی بنا را تعریف می کند .

منبع : طایفه ، ایده و خلاقیت در معماری ایرانی ، موسسه علم معمار ، ۱۳۹۰